Položaj nacionalnih manjina u RS je uređen Ustavom (2006), Zakonom o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina (2002) i Zakonom o nacionalnim savetima nacionalnih manjina (2009). Pored toga, u nekoliko drugih zakona (Zakon o osnovama obrazovanja i vaspitanja, Zakon o kulturi, Zakon o informisanju, zakon o službenoj upotrebi jezika i pisma, Zakon o političkim strankama, Zakon o lokalnoj samoupravi…) bliže je uređeno ostvarivanje pojedinih prava nacionalnih manjina. Suština ovih propisa je da se njima štiti etnički, kulturni, jezički identitet nacionalnih manjina kroz dva instituta: kulturnu autonomiju u oblasti obrazovanja, službene upotrebe jezika, kulture i informisanja) i manjinske samouprave (nacionalni saveti nacionalnih manjina) koje pripadnici nacionalnih manjina biraju zbog neposrednog odlučivanja i upravljanja u vezi sa pitanjima kulturne autonomije. Međutim, ovaj na izgled dobro osmišljen model zaštite prava nacionalnih manjina u praksi ispoljava brojne slabosti koje su prepreka faktičkom ostvarivanju prava nacionalnih manjina i koje pogoduju razvijanju segregativnog multikulturalizma koji karakteriše odsustvo društvene kohezije, odnosno konstantno visoka etnička distanca. Osnovni problemi u vezi sa delotvornim ostvarivanjem prava nacionalnih manjina su u sledećem:
• Država se nije izjasnila kakvu multikulturalnost želi da institucionalizuje
• Srbija nije donela zakon kojim se celovito, jasno i nedvosmisleno uređuje položaj nacionalnih manjina na njenoj teritoriji – Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina iz 2002. godine donet je za SR Jugoslaviju sa jasnim obrazloženjem da je reč o osnovnom zakonu, a da države članice treba bliže da urede položaj nacionalnih manjina posebnim zakonom. To nikada nije učinjeno. Umesto zakona kojim se uređuje položaj, ostvarivane i zaštita prava građana pripadnika nacionalnih manjina donet je 2009. godine Zakon kojim je uređen položaj, izbor, nadležnosti i rad nacionalnih saveta nacionalnih manjina i zbog toga:
− Ostvarivanje i zaštita prava nacionalnih manjina nije jednako dostupna svim pripadnicima nacionalnih manjina;
− Nije ostvarena svrha kulturne autonomije – puno ostvarivanje prava nacionalnih manjina na zaštitu etno-kulturnih identiteta;
− Nije omogućena efektivna, delotvorna zaštita prava identiteta malobrojnih, a priznatih nacionalnih manjina;
− Nije omogućena delotvorna zaštita nepriznatih etničkih manjina;
− Nije ustanovljena delotvorna institucionalna podrška za ostvarivanje kulturne autonomije.
• Nacionalni saveti su centralizovana tela koja se biraju isključivo na državnom nivou – Zbog svog centralističkog ustrojstva nacionalni saveti nemaju operativne, materijalne i druge institucionalne (javne) resurse da se staraju o ostvarivanju pune kulturne autonomije pripadnika nacionalnih manjina koji žive disperzirano od tradicionalnih manjinskih centara
• Nacionalni saveti su pod snažnim uticajem političkih stranaka
• Zakoni i propisi kojima su uređena pojedina pitanja položaja nacionalnih manjina međusobno nisu usklađeni, nisu prilagođeni prirodi multikulturalizma u Srbiji, a pojedine odredbe su nefunkcionalne, neodređene i nemaju značaj za ostvarivanje prava nacionalnih manjina
• Javna uprava nema kapacitete za upravljanje multikulturalnim promenama
Centar za istraživanje etniciteta
se zalaže za rekonceptualizaciju postojeće politike segregativne multikulturalnosti i usvajanje politike integrativnog multikulturalizma. To znači da je potrebno:
• Usvojiti zakon kojim se uređuje položaj, ostvarivanje i zaštita prava nacionalnih manjina u Srbiji zasnovan na principima integrativne multikulturalnosti;
• Decentralizovati i depolitizovati položaj nacionalnih saveta nacionalnih manjina;
• Dosledno urediti pitanje delotvornog učešća nacionalnih manjina u javnom, političkom životu;
• Uskladiti druge zakone i propise kojima se uređuje položaj i prava nacionalnih manjina;
• Unaprediti rad javne uprave za upravljanje multikulturalnim promenama.
Ovi predlozi su zasnovani kako na opisanom stanju (aktuelna politika multikulturalnosti nije prilagođena multikulturalnoj prirodi zemlje; nacionalni saveti nacionalnih manjina su centralizovana tela pod snažnim uticajem političkih stranaka i zbog toga svoje primarne nadležnosti ne ostvaruju delotvorno u najboljem interesu pripadnika nacionalnih manjina; javna uprava nije profesionalizovana za upravljanje multikulturalnim promenama) tako i na proceni da bi postojeće probleme trebalo prevazići usvajajući politika multikulturalnosti koja je u skladu sa društvenim potrebama i potrebama nacionalnih manjina Opisani problemi su prepreka ostvarivanju Ustavom zajamčene i zakonom priznate pune kulturne autonomije nacionalnih manjina i oni pogoduju razvoju segregativnog multikulturalizma koji odgovara autoritarnim političkim elitama jer im omogućava kontrolu nad pripadnicima etničkih grupa. Segregativni multikulturalizam je, u stvari, skup više monokulturalnih zajednica koje žive jedna uz drugu bez ostvarivanja društvene kohezije. Po pravilu takva društva su nestabilna i izvor su kriza i povreda ljudskih prava.
Zbog toga se Centar za istraživanje etniciteta zalaže za otvaranje rasprave o integrativnom multikulturalnom modelu koji jača kohezivne društvene veze, omogućava integraciju manjina i potpuno priznavanje i zaštitu njihovih etno-kulturnih identiteta.
Od segregativne ka integrativnoj politici multikulturalnosti u RS